زاد روز و زندگینامه

او ابوالأعلی بن سید احمد مودودی است. در ٢٥ سپتامبر ١٩٠٣میلادی زاد شد. وی در خانواده ای به دنیا آمد که ریشه‌هایش به شبه جزیره‌ی عرب بر می‌گردد. خانواده اش در اواخر قرن نهم هجری به هند مهاجرت کرده بودند.

ابوالأعلی مودودی در فضایی صوفیانه پرورش یافته بود و در جهانی چشم گشود که لبریز از پارسایی و زهد و تقوا بود. کودکی‌اش را در زادگاهش شهر «اورنگ آباد دکن» در منطقه حیدرآباد گذراند. اولین استادش پدر خودش بود که زبان عربی، قرآن کریم، حدیث شریف و فقه را به او آموخت و موطأ امام مالک را در نزد پدر حفظ نمود. همچنین زبان فارسی را نیز به او آموخت. مودودی درباره ی پدرش می گوید: «او مرا به روش عالی تربیت کرد و منطق درست را به من یاد داد. هر شب برایم داستان های پیامبران و انبیاء و رویدادهای تاریخ اسلام و اتفاقات هند را تعریف می کرد. به اخلاقم بسیار اهمیت داد. همیشه مرا نزد دوستانش می برد. همه آنان از نظر علم ودانش جایگاه والایی داشتند. عادت های نیکو وخوب را از همنشینی با آنان به ارث بردم».[1]

مودودی با تلاش وجدیت به دانش آموزی پرداخت تا توانست امتحان مولوی گری که معادل لیسانس است را با موفقیت پشت سر بگذارد.

اخلاق مودودی الگویی برای علماء

اعتماد به نفس

هنگامی که پدرش مبتلا به فلج گردید و خانه نشین گشت و امور معیشت خانواده وفرزندان  به سختی افتاد مودودی می بایست برای کسب لقمه نانی با مشکلات دست وپنجه نرم کند به همین دلیل تصمیم گرفت از قلم خویش امرار معاش کند.

تلاش خستگی ناپذیر

باوجود تنگدستی و سختی امرار معاش مودودی تلاش کرد تا زبان انگلیسی را به خوبی بیاموزد. از این رهگذر توانست از کتاب های تاریخ و فلسفه وجامعه شناسی آگاهی یابد و ادیان را با زبان انگلیسی به راحتی و بدون هیچ دشواری در درک وفهم آن مقایسه نماید.

ارتباط قلبی او با شهید سید قطب

شیخ خلیل الحامدی مدیر برنامه های امام مودودی می گوید: در یکی از سال های دهه ی شصت در مکه ی مکرمه جوانی مسلمان نزد استاد مودودی آمد و کتاب «معالم الطریق» اثر سید قطب را به استاد تقدیم نمود. استاد مودودی در یک شب آن را خواند وصبح به من گفت:«گویی من این کتاب را نوشته ام» و از تشابه اندیشه میان خود و سید قطب ابراز شگفتی نمود و سپس ادامه داد: «تعجبی نداردغ چراکه منبع اندیشه ی او و من یکی است یعنی کتاب خدا و سنت رسول الله».

اما در باره ی محبت و برادری غیر مستقیم ابوالأعلی مودودی به سید قطب علی رغم دوری آنان از همدیگر، خلیل الحامدی می گوید:

فردای روزی که حکم اعدام شهید سید قطب اجرا شد نزد مودودی در اتاقش رفتیم. روزنامه های پاکستانی این تیتر خود را به این خبر اختصاص داده بودند اما او هنوز آن را نخوانده بود. پیش از آنکه ما چیزی بگوییم مودودی به ما گفت نمی دانم چرا یک باره احساس خفگی شدیدی به من دست داد و دلیل آن را نمی دانست... اما وقتی که خبر اعدام شهید سید قطب را از روزنامه خواند گفت: « حال می فهمم که لحظه تنگی نفس من همان لحظه ای بوده که شهید سید قطب در آن لحظه اعدام شده است».

ارتباط قلبی او با محمد اقبال

شاعری بزرگ هندی محمد اقبال لاهوری از جمله کسانی بود که به نوشته های مودودی اهمیت می داد و باری نوشت: « این شیخ دین رسول الله وسلم را با قلمی که جوهرش خون است، عرضه می کند» اما مودودی می گفت: «میان من اقبال از نظر دیدگاهی پیوند محکمی است و همان برنامه وطرحی که در ذهن من است در ذهن اقبال بوده است» و زمانی که خبر درگذشت اقبال به او رسید گریست وگفت: «با مرگ این مرد بزرگترین پشتوانه ام را از دست دادم» و مدت اندکی پس از آن به لاهور رفت و دعوت دانشکده ی «دفاع از اسلام» را بعنوان سخنران افتخاری پذیرفت و برای یکسال جلسات سخنرانی درباره ی اسلام ایراد می کرد و در دیگر دانشگاه ها نیز سخنرانی هایی ایراد کرد.

ابوالأعلی مودودی... سفر مبارزاتی

مودودی از همان آغاز در روزنامه نگاری مشغول بود. از یک روزنامه به روزنامه ی دیگر می پرداخت. و سرمقاله های آتشینی برای آن ها می نگاشت و در آن از خلافت اسلامی درحال سقوط دفاع می کرد و در هفده سالگی (1920-1923م) سردبیر مجله ی (المسلم) که از سوی انجمن علما چاپ می شد، گردید. و در نوشته هایش سیاست و مطبوعات و پرداخت به مسائل اسلام ومسلمین را با هم آمیخته بود. 

نویسندگی را با نوشتن در برخی از جراید آغاز کرد. سپس با مدیر انجمن علمای هند در انتشار مجله ی المسلم همکاری می کرد و سه سال به عنوان سردبیر آن برگزیده شد تا آنکه در سال (1922م) توقیف گردید و وی به بوپال سفر کرد سپس یک بار دیگر در سال (1923م) به دهلی بازگشت و ناظر نشر مجله ی انجمن علمای هند که به همین نام بود، گردید. و وی به تنهایی تا سال (1928م) بار مسئولیت انتشار آن را به دوش می کشید و در همان مجله کتاب خود به نام «جهاد در اسلام» را در آن به منصه ی ظهور رساند. کتابی که شهرت جهانی یافت. او این کتاب را در رد ادعای های بی اساس گاندی مبتنی بر انتشار اسلام از طریق شمشیر نگاشته بود. در سال (1932م) مجله ی ترجمان القرآن را در حیدرآباد منتشر نمود که شعار آن عبارت بود از: «ای مسلمانان دعوت قرآنی را در پیش گیرید و برخیزید و بر بلندای جهان پرواز کنید».

تاثیر مودودی از طریق ترجمان القرآن از جمله عوامل مهمی بود که به گسترش جریان اسلام گرا در هند و قدرت آن کمک نمود. این امر در حزب الرابطه الإسلاميه تبلور یافت. وی در میان دعوت خود در ضمن کنفرانسی که در سال (1937م) در لکنو برگزار شده بود، بر خودکفائی ایالاتی که اکثریت آن مسلمان بودند، تاکید نمود.

در نتیجه ی شهرت مودودی و گسترش دایره ی تاثیر فکری او در جهان اسلام اندیشمند وفیلسوف بزرگ هندی محمد اقبال در سال (19378م) او را به لاهور فرا خواند تا به فعالیت بارز اسلامی خویش در آنجا ادامه دهد. مودودی نیز این دعوت را پذیرفت. درگذشت اقبال در سال بعد شکاف بزرگی در زمینه ی فکر ودعوت ایجاد کرد و مردم همه چشم به مودودی داشتند تا این شکاف را پر کند. وی برای این کار پایه گذاری جماعت اسلامی را در لاهور آغاز نمود و در (آگوست 1941م) به عنوان امیر آنجا انتخاب گردید. دو سال پس از آن مرکز اصلی جماعت اسلامی از لاهور به دارالسلام انتقال یافت. مودودی در این مدت همچنان به نویسندگی ادامه می داد.

در (نوامبر1972م) پس از حدود سی سال مبارزه مودودی به دلایل بیماری درخواست انصراف از منصب خویش به عنوان امیر جماعت اسلامی گردید و به پژوهش ونویسندگی روی آورد. در سال (1979م) مودودی جایزه ی جهانی خدمت اسلام را از ملک فیصل دریافت کرد. او اولین کسی بود که این جایزه را به خاطر تلاش های مخلصانه اش در زمینه ی خدمت به اسلام ومسلمین دریافت می کرد.

ابوالأعلی مودودی .. روش تفکر

اندیشه ی اسلامی با وجود گسترش و جامعیت و روشمندی اش یک چارچوب کلی برای اندیشه ی مودودی و رهگذری برای دیدگاهش تشکیل داد. مودودی نسبت به همه ی چیزهایی که در پیرامون او وجود داشت یک موضع ودیدگاه داشت و آنگاه که جماعت اسلامی را برای پیاده سازی دیدگاه های تئوری در زمینه ی شریعت اسلامی از نظر حکومت، رهبری، تعاملات تشکیل داد از مرحله ی دعوت با زبان وقلم به مرحله ی دعوت عملی پا گذاشت. 

این امر با انتشار بیانیه ای طنین انداز شد که در آن می گفت:

"ناگزیر باید یک جماعت راستین برای دعوت به سوی الله باشد. جماعتی که تماما ارتباط خود را از غیر خدا قطع کند. جماعتی که تحمل زندان، شکنجه، توقیف، اتهام بستن، دروغ بستن، گرسنگی وتشنگی، محرومیت وسخت گیری، و شاید هم قتل و اعدام را داشته باشد. جماعتی که جان خود را ارزان ببخشد و با خشنودی و از روی رغبت اموالش را رها کند. و هر چه دارد در راه برپایی نظام و جامعه ی اسلامی فدا کند. تمام کسانی که این احساس وتمایل در آنها وجود دارد باید در روز بیست وپنجم ماه آگوست 1941م در لاهور گرد هم آیند تا تصمیمات لازم برای تاسیس یک حرکت اسلامی منظم اتخاذ شود[2]. سپس اساس نامه ی جماعت را مطرح نمود و زمینه را برای بحث ومباحثه ی صریح مهیا کرد و همه آن را تایید کردند و پیکره ی اسلام در یک تجمع تازه زندگی آغاز کرد که به انجام اساس نامه ی جماعت می انجامید.

مودودی در منطق خویش قاطع بود. به همین دلیل توجه پیروان اندیشه ی اسلامی را به خود جلب نمود و آنان مقالات قوی او را به عربی، فارسی، انگلیسی و فرانسه ترجمه می کردند. تا جایی که 

آموزه های اسلام به درستی وصراحت به دست او در مکان هایی گسترش و نشر پیدا کرد که اهالی آن مکان ها بسیار در بد جلوه دادن این آموزه ها تلاش داشتند. سپس تمام این تلاش های اسلامی به وضع یک قانون اساسی برای حکومت اسلامی بدل شد و هنوز هم مهم ترین مرجع معاصر پژهشگران می باشد. [3]

امام مودودی نسبت به اهمیت وجود یک جماعت مومن ومجاهد به عنوان ابزاری برای تغییر ابراز احساس نموده بود. می گوید:

«نظام عقب افتادگی در روی زمین تنها با وجود یک فرد اصلاح گر یا چند اصلاح گر پراکنده در گوشه وکنار جهان ممکن نیست تغییر واصلاح یابد حتی اگر خودشان اولياء الله ویا از پیامبران خدا باشند. خداوند به افراد پراکنده وعده ای نداده است بلکه به جماعت و گروه پیوسته و متحد وعده ی حسن مدیریت و حکومت داده است. آنچه که این گروه مومن از آن ناگریز اند این است که همچنان در هر گام و در هر دوره از دوران های دنیایی به مبارزه با قدرت های کفر و فساد بپردازند و محبت قلبی خود را نسبت به حق و توانایی خود را در تحمل بار مسئولیت پیشوایی زمین با فدا کردن خود و تلاش در راه برپا داشتن حق ثابت کنند. این شرطی است که حتی پیامبران وفرستادگان خداوند نیز از آن استثنا نیستند چه به ماند که افراد امروزی بخواهند خداوند آنان را استثنا کند».

مودودی در مقابل اشتباهات ساکت نمی نشست بلکه به انتقاد سازنده می پرداخت. در بیان حق جسور بود. در بیان راه خدا و حقیقت از هیچ کس واهمه ای نداشت. فریب ظواهر دروغین و مطامع ظاهری را نمی خورد. او با شکوه تمدن غرب رو به رو شد و آن را با آرامش و متانت مطالعه کرد و متوجه شد که این شکوه منحصر در کمونیستی، قوم گرایی، و آزادی به عنوان سه بت مورد پرستش به جای خداست. و مودودی چکش بت شکنی خود را برداشت و آنان را تکه پاره کرد.[4]

مودودی در زمینه ی اجتهاد تشریعی اصول ممتاز اسلامی را بیان نمود. و بیشتر از هر چیزی مودودی به تشخیص دردهای پیکره ی اسلام و یافتن دارویی برای درمان آن تلاش می کرد و در نوشته ها، سخنرانی ها، مقالات، گفتگوها و مناظراتش در این زمینه همت می نمود، می گوید: «اسلام همچنان برای قدرت مندی خود دلیل دارد. هر انقلابی از انقلاب های آزادیخواهانه ی راستین که به وقوع پیوسته است تنها با تکیه بر آیات قرآن و ارشادات شریعت اسلامی بوده است. در این جنبش های آزادیخواهانه حرکت های صادقانه ای وجود داشته که در ظاهر وباطن لبریز از محبت دین بوده است. جنبش های دروغین نیز وجود داشته اند که ندای دین سر می دادند تا مومنان را جذب کنند اما در باطن خود دشمن دین بوده اند و با آن ابراز خصومت کرده اند و دلیل آن نیز عدم اجرای شریعت اسلامی بوده است»[5]

تلاش علمی مودودی

ابوالأعلی مودودی این تمدن را از منابع خودش مطالعه نموده و آن را برای امت اسلام با روشی ساده وروشن بیان نموده و آن اینکه اسلام یک پدیده ی انسانی و تمدنی است... وی توانست اعتماد مسلمانان به دینشان و افتخارشان به خود، را به آنان باز گرداند. مودودی می گوید: از سال 1929 تا سال 1939م بسیاری از مخزن های کتابخانه ها و منابع را در ذهن خود انباشتم تا برای یک ماموریت تازه یعنی ماموریت دعوت به اسلام در دورانی آماده گردم که پر از اندیشه ها و جریاناتی است که داعی را مجبور می کند تا به توشه ی علمی فراوانی خود را مجهز نماید و تکیه گاهی از برهان برای خویش بسازد تا به وسیله ی آن پیروانش را به پیش برد و به هدف های دیگر خویش دست یابد.

در این مرحله امام مودودی مجموعه ای از مهمترین کتاب هایش را تالیف نمود مانند: ما و تمدن غرب، مسلمین وجنبش آزادی خواه هند، مبادی اسلام. و همچنین کتاب مشهور خود (جهاد در اسلام) را نیز در بیست وپنج سالگی تالیف نمود.

تعداد کتاب های مودودی (140) تصنیف به شکل کتاب و مقاله می باشد و بیش از هزار درس نیز ارائه داده است و از مهمترین این تالیفات:

جهاد در اسلام (1347 هـ = 1928م)

تالیف این کتاب در پاسخ به گفته ی مهاتماگاندی بوده که گفته است اسلام به زور شمشیر گسترش یافته است.

امام «محمد علی جوهری» در مسجدجامع بزرگ دهلی در خطبه ی خود تصریح کرد: «کاش یک مسلمان پاسخ این سخن [گاندی] را می داد». مودودی قصد کرد که او این فرد مسلمان باشد و به همین دلیل کتاب های منبع را در این موضوع مطالعه نمود و تاریخ جنگ های باستان ومعاصر تمام ملت ها را خواند و در مجله ی انجمن علماء مقالات زیادی در این مورد نگاشت. سپس در سال 1928م کتابی به چاپ رساند. دکتر «محمد اقبال» همیشه جوانان مسلمان را به خواندن این کتاب سفارش می کرد. تالیف این کتاب نقطه ی تحول بزرگی برای مودودی بود.

كتاب مبادی اسلام

از جمله کتاب های دیگر او مبادی اسلام می باشد که به سی زبان جهان ترجمه شده و در اروپا رواج زیادی یافته است. بسیاری با همین کتاب مسلمان شده اند. سبب تالیف این کتاب این بود که اداره ی آموزش و پرورش ایالت «حیدرآباد دکن» مودودی را مسئول برنامه ریزی تربیت اسلامی مدارس خود کرد. جالب اینجاست که وی هنوز هیچ مطلبی ننوشته بود تا آنکه اخطاری مبنی بر ضرورت تحویل کتاب در ظرف یک هفته برای او آمد و او در همین وقت اندک آن را به رشته ی تحریر در آورد.

او مجموعه ی بزرگی از تالیفات دارد که اندیشه های فراوانی را تغییر داده و نسلی کامل بر اساس آن پرورش پیدا کرده اند: تمدن اسلامی (اصول ومبادی آن) (1350 هـ = 1932م)، تئوری سیاسی اسلام (1358 هـ = 1939م)، تجديد واحياء دين (1359 هـ = 1940م)، اصطلاحات چهارگانه در قرآن  (1360 هـ = 1940م)، اسلام وجاهليت (1360 هـ = 1941م)، اصول اخلاقی جنبش اسلامی (1364 هـ = 1945م)، دين حق (1366 هـ = 1947م)، نظام زندگی دراسلام واصول اساسی آن (1367 هـ = 1948م)، حقوق اهل ذمة (1367 هـ = 1948م)، خواسته های اسلام از زن مسلمان (1372 هـ = 1953م)، مساله ی قاديانيه (1372 هـ = 1953م)، تفسير تفهيم القرآن: در هفت جلد؛ آغاز آن در (1360 هـ = 1941م)، و پایان آن  در (1392هـ = 1972م)، سيره پیامبر صلى الله عليه وسلم، آغاز (1392 هـ = 1972م)، و پایان اندکی پیش از وفات که به عنوان آخرین اثر وی به شمار می رود.

از دیگر تالیفات اوست: أسس الاقتصاد بين الإسلام والنظم المعاصرة، معضلات الإنسان الاقتصادية وحلها في الإسلام، إلى أي شيء يدعو الإسلام، الربا، الحجاب، الإسلام في مواجهة التحديات المعاصرة، الإسلام والمدنية الحديثة، تذكرة دعاة الإسلام، في محكمة العقل، قضية كشمير المسلمة، مبادئ أساسية لفهم القرآن، مسألة ملكية الأرض في الإسلام، مفاهيم إسلامية حول الدين والدولة، نحن والحضارة العربية الرأسمالية والشيوعية، نظرة عابرة على حقوق الإنسان الأساسية.

علاوه بر این تالیفات فراوان دیگری نیز دارد که در تمامی سراسر جهان شهرت فراوانی یافت و در دل مسلمانان در تمامی مناطق مورد اهمیت وپذیرش واقع شد. بسیاری از آن ها به زبان های زیادی ترجمه شده اند.

تالیفات مودودی به شانزده زبان دنیا ترجمه شده است؛ از جمله: انگلیسی، عربی، آلمانی، فرانسوی، هندی، بنگالی، ترکی، سندی پاکستانی.... و مورد قبول ومطالعه ی تمام سطوح مسلمانان قرار گرفته است.

و تالیفات مودودی در سراسر جهان شهرت فراوانی یافت و در دل مسلمانان در تمامی مناطق مورد اهمیت وپذیرش واقع شد. بسیاری از آن ها به زبان های زیادی ترجمه شده اند.

سخنان دانشمندان درباره ی مودودی

شهيد سيد قطب

شهيد سيد قطب مودودی را "مسلمان بزرگ" می نامید.

علامه شيخ ابوالحسن ندوی

"من کسی را نمی شناسم که از نظر فکری وعملی مانند مودودی بر نسل جدید اسلام تاثیر گذاشته باشد. دعوت وی براساس اصول علمی پایه گذاری شد و ژرف تر از این آن که دعوت های سیاسی یا عکس العمل ها نسبت به استعمارگران بر پایه ی آن برنامه ریزی می شد و نوشته ها و تحقیقاتش در راستای شناساندن سرشت این تمدن غربی و فلسفه اش در زندگی و تحلیل وبررسی ژرف آن بود. در زمان های اخیر او تقریبا بی نظیر است. اسلام را معرفی نمود و زندگی اسلامی و اوضاع تمدن و دانش سیاسی و ساختار آن را برای جامعه و زندگی نظم بخشید. و رهبری اسلام را برای انسانیت و سرنوشت بشر در سبک متین علمی و با زبان معاصر ومتناسب با نسل آگاه ارائه داد و شکافی را که از دیرباز در پیکره ی ادبیات اسلام بود ترمیم نمود.... از جمله میراث های ماندگار او این بود که با «عقده ی حقارت» و خودکم بینی مربوط به عقیده واخلاق و ساختار زندگی اسلامی ، در جوانان اسلام به مبارزه پرداخت و نوشته هایش تاثیر فراوانی در بازگرداندن اعتماد به نفس به جوانان در راستای منافع اسلامی در همگامی با دوران معاصر داشته است. [6]

علامه ی استاد دکتر یوسف قرضاوی

می گوید: «مودودی، اندیشمند مجدد، متفکر ژرف اندیش و تحلیل گر ریز بین، منتقد تیزبین تمدن غربی، دعوتگر اسلام با دلیل وبرهان، و نویسنده ی کتاب ها ومقالاتی که به ده ها زبان ترجمه شده، که در مقابل داعیان (غرب گرایی) و دشمنان (سنت) و منادیان بیماری تازه (قادیانیه) و (مزدوران) خرافه پرست وقبرپرست و (پریشان اندیشه های) مقلد ومتعصب... بنیانگذار بزرگترین جماعت اسلامی در شبه قاره هند می باشد».[7]

وکیل عبد الله العقيل

"علامه مودودی یکی از بزرگان معاصر اسلام، و یکی از اندیشمندان و داعیان آن است. خداوند به او دانش و دوراندیشی و ژرف نگری وصبر در دانشجویی و تدبر در حقیقت، و مطالعه ی وسیع اندیشه های رایج، و اوضاع کنونی، و پژوهش در منابع شناختی و تشخیص وتحکیم آن و نقد موضوعی تمدن غرب و جذب حسنات و دفع بدی های آن و ارائه ی اسلام به عنوان تنها راه حل مشکلات همه جانبه ی زندگی عطا فرموده است".

جائزه جهانی ملک فيصل 

علامه مودودی جایزه ی جهانی ملک فیصل برای خدمت به اسلام را دریافت نمود. این جایزه اولین جایزه ای است که به یک داعی و اندیشمند مسلمان داده می شود. فرزندش فاروق آن در مراسمی بزرگ که ملک خالد بن عبدالعزیز در شهر ریاض در ربیع الاول سال 1399ه برگزار کرده بود، به نیابت از پدر دریافت کرد.

پژوهش هایی در باره ی مودودی

- زندگی و اندیشه ی عقیدتی ابوالأعلی مودودی: حمد بن صادق الجمال (1401هـ= 1986م).

- اندیشه ودعوت ابوالأعلی مودودی: دکتر سمير عبد الحميد إبراهيم (1399 هـ = 1979م).

- ابوالأعلی مودودی و بیداری اسلامی: دکتر محمد عماره (1407 هـ = 1987م).

- بزرگان دعوت و جنبش اسلامی معاصر: وکیل عبد الله عقيل سليمان العقيل (1423هـ= 2002م).

- زندگی ودعوت ابوالأعلی مودودی: اليف الدين ترابی.

- به یاد امام ابوالأعلی مودودی: مصطفى طحان، مركز پژوهش های اسلامی.

درگذشت مودودی

ابوالأعلی مودودی در (اول ذی القعده 1399 ه مصادف با22 سپتامبر 1979م) با ایمان کامل به اصل عقیده ی خویش و پایبند به آن درگذشت. خداوند او را بیامرزد و او را به خاطر اسلام ومسلمانان پاداش نیک عطا فرماید.

________________________________________

[1] مجله المختار الإسلامی، ربيع الأول 1400هـ، ص 84.

[2] محمد رجب البيومی: النهضه الإسلاميه فی سير أعلامها المعاصرين، نشر دار القلم والدار الشاميه 1/514.

[3] همان منبع ص 514.

[4] محمد رجب البيومی: النهضه الإسلاميه فی سير أعلامها المعاصرين ، ص 517.

[5] همان منبع ص 52

[6] مجله الاعتصام، شماره 12، ذی الحجه، سال 1399هـ.

[7] عبد الله العقيل: من أعلام الدعوه والحركه الإسلاميه المعاصره  ص 339، 340.